श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा

‘श्रद्धेच्या परीक्षणाला विरोध का?’ या माझ्या लिखाणाला आलेल्या प्रतिसादात काही लोकांनी श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा याच्या व्याख्या स्पष्ट कराव्यात असे म्हटले आहे. काहींनी ते व्यक्तिसापेक्ष असून तसे करता येणार नाही असे म्हटले आहे.

माझ्या मते ते इतके अवघड नाही. प्रयत्न तर करूया.

एक ताजे उदाहरण घेऊ. नुकतेच दिवंगत झालेले भाजपचे तरूण नेते प्रमोद महाजन यांच्यासंदर्भात विविध मते व्यक्त करण्यात आली. महाजन यांचे वाद्ग्रस्त व्यक्तिमत्व, शिवानी भटनागर हत्येशी त्यांचा जोडला गेलेला संबंध, रिलायन्स इंड्स्ट्रीजशी त्यांच्या जवळीकीमुळे त्यांच्यावर उडालेले शिंतोडे, सोनिया गांधींची मोनिका लेविन्स्कीबरोबर त्यांनी केलेली तुलना, त्यांनी सांभाळलेली भाजपची २००० कोटींची व्यवस्था…यामुळे त्यांचे टीकाकारही भरपूर होते. पण यातल्या कशावरही विश्वास न ठेवता किंबहुना असे काही असूच शकणार नाही अशा भूमिकेचे लोकही आहेत. तसेच या सगळ्याची कल्पना असूनही ‘शेवटी सगळ्यांचे पाय मातीचेच…पण तरीही पंतप्रधान होण्याची योग्यता असलेला एक मराठी राजकारणी गेला’ अशी व्यवहारी भूमिका घेणारेही लोक आहेत.

मला वाटते या एकाच उदाहरणातून श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यातला फरक दिसून येतो. महाजन आजारी असताना श्रद्धा व अंधश्रद्धा याचे दुसरे उदाहरण दिसून आले. आपण स्वतः व आपले कुटुंबीय अत्यंत बिकट परिस्थितीतून जात असताना ( व एकीकडे महाजनांवर शक्य ते सगळे वैद्यकीय उपचार सुरु असताना – प्रयत्नवाद सोडलेला नाही!) त्यांचा मुलगा राहुल देवळात, दर्ग्यात, गुरुद्वारामध्ये प्रार्थना करत होता. स्वतःची मानसिक गरज म्हणून आणि आपल्या संबंधितांना आधार मिळावा म्हणून.

ही श्रद्धा.

त्याचवेळी देशभर जप-जाप्य, मृत्युंजय मंत्राचे पठण याचे पेव फुटले होते. महाजन वाचणे ही ‘मेडीकल इम्पॉसिबिलिटी’ झाल्यावरसुद्धा ‘आमच्या मंत्रांनी ते परत येतीलच’ असे म्हणून लोक पुन्हापुन्हा मंत्रजागर करत होते, यज्ञात परत परत तूप ओतत होते.

ही अंधश्रद्धा.

संकटकाळात अमुक एका व्यक्तिच्या / नामाच्या स्मरणाने मला बळ मिळते, आधार मिळतो व त्या संकटावर मात करण्यासाठीच्या माझ्या प्रयत्नात भर पडते.

ही श्रद्धा.

संकटकाळात देवाला नवस बोलणे, नवस न फेडल्यास देवाचा कोप होतो असा समज करून घेणे, भूतबाधा, मांत्रिक, भगत, भानामती, प्लँचेट यावर विश्वास ठेवणे, दृष्ट लागणे, दृष्ट काढणे, नजर वाईट असते असे मानणे, जन्मपत्रिका, कुन्डली, रास, गृह – तारे यांची स्थिती, नियतीवाद, उपास-तापास, व्रतवैकल्ये, गंडे, दोरे, ताईत यांनी आपल्यावरील संकटांचे मोचन होईल असा विश्वास ठेवणे, शकुन- अपशकुन, शुभ-अशुभ, पाप-पुण्य, तीर्थ- प्रसाद, पूजा-अर्चा, मासिक धर्माच्या काळात स्त्रीला अपवित्र समजणे, मनुष्यरूपी कुठल्याही प्राण्यामध्ये परमेश्वराचा अंश असतो म्हणून त्याची आराधना करणे….

आणि सर्वात महत्वाचे- ‘हे असे का? ‘ हा प्रश्न न विचारणे

ही अंधश्रद्धा.

भारतीय घटनेमद्धे शास्त्रीय व वैज्ञानिक दृष्टीकोन ठेवणे व चौकस बुद्धी वाढवणे ही भारतीय नागरिकाची प्रमुख कर्तव्ये म्हणून दिली आहेत. ‘मी हे का करु’ हा प्रश्न प्रत्येकाने प्रथम स्वतःला आणि नंतर इतरांना विचारण्याचे धाडस केल्यास हा गुंता पट्कन सुटू शकेल. पण हा प्रश्न विचारण्याचे धाडस न झाल्याने समाजाचे आजपर्यंत अपरिमीत नुकसान झाले आहे.पुरुषांपेक्षा बायकांना दात कमी असतात असे ऍरिस्टॉटलने म्हटले. कित्येक वर्षे ते समाजाने मान्य केले. किमान दोघांचे दात मोजून बघावे इतकेही धाडस दाखवणे कुणाला जमले नाही. विमानातून पक्ष्यांची मोजदाद करत असताना डॉ. सलीम अली म्हणाले खाली दिसणाऱ्या एका थव्याकडे पाहून म्हणाले ‘लिहा— सत्तर पक्षी’. कुणीसे विचारले ‘ सर, सत्तर कशावरून?’ सलीम अली म्हणाले ‘ बिकॉज सलीम अली सेज सो’. समाजाला मागे नेणाऱ्या अशा असंख्य घटना घडल्या आहेत….

घडत आहेत.

गप्प रहा… बोलू नका… हे असे का हा प्रश्न विचारू नका….

‘का?’ हा प्रश्न समाजपंडीतांना कधीच आवडला नाही. विवेकबुद्धीच्या निकषावर कोणतेही तत्व, देवाचे अस्तित्वदेखील पारखून पहावे असे म्हणणाऱ्या सॉक्रेटिसला विषाचा प्याला प्यावा लागला. पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते एवढेच म्हणण्याचा अपराध करणाऱ्या गॅलीलीओला एकांतवासात आंधळा, करूण मृत्यू आला. युरोपातील चिकित्सावादही त्यानंतर कित्येक शतके निपचिप पडून राहिला. भारतातील तर बातच सोडा. इंग्रज सैंन्याच्या गोळ्या थोपवायच्या असतील तर पुण्याच्या तटाभोवती जानवी व सोवळी बांधायला सांगणऱ्या पळपुट्या बाजीरावाचे उदाहरण पुरेसे आहे.

मग करावे तरी काय?

विवेकाची एक आचारसंहिता सांगतो – पटते का बघा.

मी आजपासून प्रत्येक गोष्टीची चिकित्सा केल्याशिवाय ती मान्य करणार नाही.

जर गेल्या सहा महिन्यात तुम्ही आजवर ज्याच्यावर गाढ श्रद्धा ठेवली आहे अशा एकाही बाबतीतले तुमचे मत अजिबात बदलले नसेल, तर तुमची नाडी तपासून पहा- कदाचित तुम्ही मृत झालेले असाल!

हे वाक्य माझे ब्रीदवाक्य असेल.

आईच्या गर्भातले बालक सर्वात लवचिक असते तर मरण पावलेल्या माणसाचे शरीर हे सर्वात अलवचिक. हेच मनाच्या आणि विचारांच्या बाबतीही खरे आहे. लाइफ इज अ जर्नी फ्रॉम फ्लेक्सीबिलिटी टू रिजीडीटी. त्यामुळे मी माझे मन , माझे विचार तरूण ठेवण्याचा प्रयत्न करीन.

देवळात / दर्ग्यात / चर्चमद्धे गेल्यावर मला बरे वाटते, कारण असे केल्याने बरे वाटले पाहिजे असे माझ्या मनाचे कंडीशनींग झाले आहे. एखाद्या बागेत किंवा स्मशानात गेल्यावरही मला तितकेच बरे वाटू शकेल पण त्यासाठी मला माझ्या मनावरचे आधीचे संस्कार पूर्ण पुसून टाकले पाहिजेत आणि तसे करण्याची माझी मानसिक तयारी नाही./ इच्छा नाही. किंबहुना तसे करून बघितल्यानंतर्ही मला बाग/ स्मशानापेक्षा देवळात जास्त बरे वाटत असेल तर तो देवळाचा गुणधर्म असू शकेल किंवा माझ्या मनाची तयारी पूर्ण न झाल्याचे लक्षण – हे मी मान्य करीन.

माझी श्रद्धा ही नम्र व लवचिक असेल. काशी विश्वेश्वराच्या देवळातली प्रचंड घाण, शिर्डीच्या साईमंदिरातले उबग आणणारे व्यापारीकरण, पंढरपूरच्या विठ्ठ्लमंदिरातली बडव्यांची पुंडगिरी हे बघून अशा ठिकणी देवाचे वास्तव्य कसे असेल हा प्रश्न मला पडल्यास तो दडपून न टाकता त्याला नैसर्गिक मानून त्याची उत्तरे शोधण्याचा मी प्रयत्न करीन.

श्रद्धेचा अंगिकार करताना मला पटलेल्या गोष्टी करण्याचे स्वातंत्र्य मला असले पाहिजे, तसेच न पटलेल्या गोष्टी इतरांच्या दबावापुढे न झुकता नाकारण्याचेही. पण हे करत असताना मी प्रत्येक गोष्टीवर विचार आणि चिकित्सा करून माझे वैयक्तिक निष्कर्ष काढीन. त्याबाबत माझी भूमिका ही आग्रही किंवा न्यायाधिशी असणार नाही.

माझ्या मताशी पूर्ण विसंगत किंवा माझ्या मतांवर आघात करणारे एखादे मत अंतिम सत्य असू शकेल याची मी जाणिव ठेवीन. गुरोर्वाक्य प्रमाणम या वृत्तीचा मी त्याग करेन. इन्ग्रजी नवाचा आकडा मला नऊ दिसतो, पण टेबलापलीकडल्या माणसाला तो सहा दिसतो. हा दृष्टीकोनातला फरक मी मान्य करीन.

दोन कवितांचा उल्लेख करून हा लांबलेला विचार संपवतो

व्यर्थ गेला तुका

व्यर्थ ज्ञानेश्वर

संतांचे पुकार

वांझ गेले

(जिज्ञासूंनी पूर्ण कविता वाचावी)

आणि

इतिहासाचे अवजड ओझे

डोक्यावर घेऊन ना नाचा

करा पदस्थल त्यांचे आणिक

चढुनि त्यावर भविष्य वाचा.