साहिर- श्री. विनायक यांचा प्रतिसाद – ६

पहिला किस्सा आहे तो साहिरला कॉलेज का सोडावे लागले याबद्दलचा. साहिर लुधियानाच्या सरकारी कॉलेजचा विद्यार्थी. त्याच कॉलेजमध्ये शिकलेल्या आज ६० – ६५ वर्षे वय असलेल्या लोकांकडून समजलेली हकीकत अशी. साहिरचे एका मुलीवर प्रेम होते. ते साहिरने तिच्याकडे व्यक्त केले. मुलीचे वडील श्रीमंत असल्याने प्रिन्सिपॉलने साहिरला बोलावून समज दिली. पुन्हा साहिरने तिची छेड काढल्यावर साहिरला प्रिन्सिपॉलने पुन्हा असे करशील तर कॉलेजमधून काढू शी धमकी दिली. त्यावेळी ती मुलगी विजयी मुद्रेने साहिरकडे पाहत होती. साहिरने तिथल्या तिथे उत्तर दिले ” फिर ना कीजे मेरी गुस्ताख निगाही का गिला, देखिये आपने फिर प्यारसे देखा मुझे”. त्यानंतर साहिरला कॉलेजातून काढून टाकण्यात आले.

दुसरा किस्सा साहिब बिबी और गुलाम कसा हातातून गेला त्याबद्दलचा. ” प्यासा”नंतर साहिरचे बर्मनदादांशी भांडण झाले. गुरूदत्तने कैफ़ी आज़मी – शैलेंद्र याना घेऊन “कागज़ के फूल” काढला (हो, त्या चित्रपटात शैलेंद्रचेही एक गाणे आहे, अर्थात तितके खास नाहीये). तो म्हणावा तितका यशस्वी झाला नाही. त्यामुळे “साहिब बिबी और गुलाम” साठी पुन्हा एकदा साहिर- बर्मनदादा यांना घेऊन काम करावे असा विचार केला. दोघे एकमेकांबरोबर काम करायला तयार होईनात. शेवटी साहिरसाठी गुरूदत्तने बर्मनदादांना बदलून हेमंतकुमारला घेतले.  साहिर गाणी घेऊन येईल म्हणून गुरूदत्त – हेमंतकुमार यांनी महिनोनमहिने वाट पाहिली. पण साहिरची प्रतिभा आटली म्हणा किंवा इतर काही कारण असेल,  तो गाणे लिहीचना. शेवटी कंटाळून गुरूदत्तने शकीलला बोलावणे पाठवले. शकील गुरूदत्तच्या ऑफिसमध्ये आला नेमका त्याच वेळी साहिर गाणे घेऊन गुरूदत्तचा सहाय्यक अब्रार अल्वीच्या ऑफिसमध्ये आला. अल्वीने गुरूदत्तला फोन करून साहिर आल्याचे सांगितले. तेव्हा गुरूदत्तने साहिरला परत पाठव, मी शकीलशी शेवटची बोलणी केली आहेत असे सांगितले. याच गुरूदत्तने “प्यासा” च्या मुख्य भूमिकेसाठी निवडलेला दिलीपकुमार चित्रीकरणाच्या पहिल्याच दिवशी उशीरा आल्याकारणाने त्याला हाकलून दिले होते व शेवटी ती भूमिका स्वतः करण्याचा निर्णय घेतला होता.

तिसरी आठवण आहे ती गीतकार जावेद अख्तर साहिरवर एक कार्यक्रम दूरदर्शनवर करत होते तेव्हाची. साहिरच्या बहिणी, तसेच इतर काही मान्यवर व्यक्ती यांच्या मुलाखती झाल्या. गीतकार मजरूह यांच्याशीही थोडीशी बातचीत झाली. “साहिरका गाना याने क्या, किताबसे कोई गज़ल या नज्म उठाई, एक दो लब्ज इधर उधर किये, तो हो गया इनका गाना” अशा शब्दात मजरूह यांनी तोफ डागली. जावेद अख्तर यांनी अत्यंत घाईघाईने “शुक्रिया मजरूह साब, आपसे फिरसे बातचीत करेंगे” म्हणून ती बातचीत आवरती घेतली. कठोर वाटले तरी मजरूह यांचे निरीक्षण अचूक आहे. पुस्तकातून “चलो इक बार फिर से अजनबी बन जाये”, “प्यार पर बस तो नहीं है मेरा”, कभी कभी मेरे दिल में खयाल आता है”, जिन्हें नाज़ है हिंद पर वो कहाँ है” (मूळ – सनी ख्वाने तकदीसे मशरिक कहाँ है), “इक शहनशाह ने दौलत का लेकर सहारा हम गरीबोंकी मुहब्बत का उदाया है मज़ाक” अशी अनेक गाणी आली आहेत.

हिंदी चित्रपटसृष्टीत ज्याने सर्वाधिक १०, ००० गाणी लिहिली असल्याचा प्रवाद आहे अशा मजरूहच्या ५४ वर्षांच्या कारकीर्दीत फक्त ” हम है मताए कूचा बाजार की तरह” हे एकच गाणे पुस्तकातून घेतले आहे.

शेवटी गुलज़ार साहिरबद्दल काय म्हणतो हे सांगून या लेखमालेचा शेवट करतो. “Sahir was literary figure and he remained literary figure till the end. He did not accept the film medium as much as the medium accepted him”

इथे विनायक यांचा साहिरवरील दीर्घ प्रतिसाद संपतो. या प्रतिसादातील सर्वच मतांशी मीही सहमत आहे असे नाही. विनायक यांचा अभ्यास जबरा आहे आणि विश्लेषण करण्याची हातोटीही विलक्षण आहे, पण कलाक्षेत्रात सर्वच गोष्टी अशा मोजूनमापून होत नसतात.काहीकाही वेळा तर्काच्या पलीकडे जाऊन कला ही निव्वळ कला म्हणून पहाण्यातच मजा असते. काव्यासारख्या क्षेत्रात तर तुलना करण्याचा मोह वारंवार होत असला तरी तसे करणे योग्य नाही असे माझे वैयक्तिक मत आहे. शिवाय कलाकार हा त्याच्या कलेतून बघावा, त्याच्या वैयक्तिक आयुष्याशी त्याच्या कलेची सांगड घालणे योग्य नाही, असे माझे मत आहे.
असो. इतका अभ्यासपूर्ण आणि माहितीप्रधान प्रतिसाद दिल्याबद्दल आणि तो इथे प्रसिद्ध करण्याची मुभा दिल्याबद्दल मी विनायक यांचा अत्यंत आभारी आहे.